Librachowa (Lipska-Librachowa) z Lipskich Maria (1878–1955), psycholog i pedagog, profesor Wolnej Wszechnicy Polskiej i Uniw. Łódz., działaczka społeczna, członek Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS)-Lewicy. Ur. 2 XI w Zbiroży w pow. rypińskim, w zubożałej rodzinie ziemiańskiej, była córką Bolesława Lipskiego i Julii z Karnkowskich. Nauki początkowe pobierała w domu, następnie kształciła się przez trzy lata w Warszawie w znanej pensji Zuzanny Morawskiej pod kierunkiem wybitnych pedagogów, m. in. W. Smoleńskiego, S. Kramsztyka, T. Korzona i L. Krzywickiego. Po powrocie na wieś przez najbliższe lata pracowała jako guwernantka u swych bogatych krewnych, u których ojciec był administratorem majątków. W r. 1904 wyjechała wraz z rodzicami do Warszawy, gdzie zarabiała na utrzymanie prywatnymi lekcjami. Równocześnie uczęszczała na nielegalne wykłady Uniwersytetu Latającego, zalegalizowanego w r. 1905 jako Tow. Kursów Naukowych. Pod wpływem tych wykładów, a w szczególności A. Mahrburga, zwróciła swoje zainteresowania ku zagadnieniom psychologii, zaś w wyniku kontaktów z kształcącą się tu młodzieżą socjalistyczną zbliżyła się do ruchu socjalistycznego. Doznane wielokrotnie upokorzenia skłoniły ją po pewnym czasie do zerwania z środowiskiem rodzinnym. Swego rodzaju manifestacją bezpowrotnego odrzucenia tradycji tego środowiska stał się jej ślub z Ludwikiem Librachem (zob.), zawarty w r. 1907 wbrew woli rodziny.
W okresie rewolucji 1905–7 uczestniczyła w pracy propagandowej PPS, wygłaszając pogadanki i wykłady dla młodych robotników w fabrykach warszawskich. Współpracowała z wydawanym w Warszawie tygodnikiem „Ogniwo” i prawdopodobnie przez pewien czas z organem Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej „Naprzód”. Brała też aktywny udział w walce o polską szkołę i w organizowaniu ruchu nauczycielskiego. Obok S. Sempołowskiej, z którą współpracowała również na polu pomocy więźniom politycznym, uczestniczyła 1 X 1905 w nielegalnym zjeździe postępowych nauczycieli w Pilaszkowie koło Łowicza, który zapoczątkował działalność Polskiego Związku Nauczycielskiego. Została współpracownikiem organu Związku „Nowe Tory”, gdzie m. in. w r. 1906, opublikowała artykuł Autorytet w wychowaniu. Aresztowana za działalność rewolucyjną w r. 1906, przez kilka tygodni przebywała w więzieniu kobiecym przy ul. Daniłowiczowskiej. Po rozłamie, jaki nastąpił w PPS w końcu 1906 r., opowiedziała się po stronie PPS-Lewicy. Włączyła się aktywnie do prowadzonej przez tę partię legalnej działalności kulturalno-oświatowej, publikowała artykuły w redagowanych przez T. Rechniewskiego legalnych tygodnikach PPS-Lewicy „Wiedza”, a później „Kuźnia”.
W r. 1908 wyjechała w ślad za mężem do Belgii i rozpoczęła systematyczne studia wyższe na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu w Brukseli, zakończone 20 XII 1910 dyplomem doktora filozofii i pedagogiki. Wraz z mężem należała do postępowych ugrupowań studenckich i uczestniczyła w pracy brukselskiej sekcji FPS-Lewicy. Od r. 1909 studiowała psychologię pod kierunkiem znanej polskiej uczonej J. Joteyko, uzyskując 30 XI 1913 dyplom doktora nauk pedologicznych z wyróżnieniem za pracę Sur les rapports entre l’acuité sensorielle et l’intelligence des enfants („Revue Psychologique” 1914). Obok J. W. Dawida i A. Szycówny należała L. do pionierów tej nauki na gruncie polskim. Spopularyzowaniu nowych metod badawczych w dziedzinie psychologii służyły drukowane przez nią od r. 1909 artykuły na łamach czasopism „Nowe Tory” i „Wychowanie w Domu i Szkole”. Na kilka miesięcy przed wybuchem wojny w r. 1914 wróciła do kraju i rozpoczęła trwającą przeszło czterdzieści lat pracę dydaktyczno-wychowawczą.
L. była wybitnym dydaktykiem, wykształciła kilka pokoleń nauczycieli. Pracowała początkowo w szkole podstawowej przy ul. Koszykowej w Warszawie i wykładała przedmioty pedagogiczne, głównie psychologię, na różnego rodzaju kursach nauczycielskich. W l. 1916–28 uczyła psychologii ogólnej w Państwowym Seminarium Nauczycielskim im. E. Orzeszkowej. Następnie objęła wykłady psychologii ogólnej i pedagogicznej w Państwowym Pedagogium im. S. Konarskiego. W r. 1921 została powołana w skład Komisji Pedagogicznej Min. Wyznań Rel. i Oświecenia Publ. Równocześnie w l. 1929–39 była docentem, a następnie profesorem tytularnym psychologii pedagogicznej na Wolnej Wszechnicy Polskiej (WWP). Jej wykłady, starannie przygotowane, zachęcały słuchaczy do samodzielnej pracy myślowej. W tym czasie również współpracowała z różnymi periodykami naukowymi, m. in.: z „Bibliografią Pedagogiczną”, „Przeglądem Pedagogicznym”, „Rocznikiem Pedagogicznym”, „Ruchem Pedagogicznym”, „Kwartalnikiem Psychologicznym” i „Przeglądem Filozoficznym”. Z wcześniejszych prac L-ej, wydanych jako druki samoistne, dwie dotyczyły zagadnień pedagogicznych: Szkoła ludowa, jej zadania i cele (W. 1916, wyd. 2. W. 1918) oraz O metodach nauczania w szkole elementarnej (W. 1918).
L-ą jako psychologa interesowały przede wszystkim problemy związane z procesem myślenia i psychologią dziecka. Tego tematu dotyczyły dwie jej publikacje: uważana za najcenniejszą w jej dorobku naukowym praca – Rozumowanie dzieci. Badania eksperymentalne nad dziećmi od lat 9 do 12 (Lw.–W. 1922) oraz rozprawa Poczucia jako odrębne momenty w myśleniu („Przegl. Filoz.” 1922). W r. 1933 ogłosiła pierwszą w Polsce pracę z dziedziny dydaktyki psychologii wychowawczej Psychologia pedagogiczna w ćwiczeniach (W.), będącą rezultatem jej wieloletnich doświadczeń w nauczaniu tego przedmiotu metodą ściśle z sobą współdziałających wykładów i ćwiczeń laboratoryjnych. W r. n. ukazał się w „Kwartalniku Psychologicznym” obszerny artykuł: Struktura wyobrażeń jednostkowych odtwórczych i wyobrażeń rodzajowych (odb. P. 1934). Opracowane, wespół z H. Selmowiczówną, Pogadanki z dziećmi. Pierwszy rok nauczania. Książka dla nauczyciela (3. wyd. W. 1935) oraz, wspólnie z H. Gnoińską, napisane podręczniki Moja wieś. Przyroda i geografia dla 3 klasy wiejskich szkół powszechnych (W.–Lw. 1935 2. wyd. Lw. 1938) i Moje miasto. Przyroda i geografia dla 3 klasy miejskich szkół powszechnych (Lw. 1936, 2. wyd. Lw. 1938, 3. wyd. Lw. 1939) zawierały wiele nowych propozycji dydaktycznych. L. brała udział w pracach edytorskich: m. in. była autorką przedmowy do tłumaczenia książki A. Hamaide „Metoda Decroly” (W. 1926) oraz redaktorem wyboru pism S. Karpowicza, wydanego w r. 1929. Zajmowała się także popularyzacją; wraz z J. Skarżyńską opracowała Jak chować dziecko (W. 1937).
L. uczestniczyła w IV Międzynarodowym Zjeździe Wychowania Moralnego w Rzymie (28 IX – 2 X 1926) oraz w Kongresie Wszechświatowej Federacji Stowarzyszeń Pedagogicznych w Genewie (25 VII – 3 VIII 1929). Od chwili powrotu z Belgii nie należała do żadnej partii politycznej, ale związana była z kołami radykalnej inteligencji, utrzymywała bliską łączność z byłymi działaczami PPS-Lewicy. Współdziałała ściśle z lewicą nauczycielską w walce o upowszechnienie i demokratyzację oświaty, o świeckość szkoły i wychowania. Od r. 1918 brała aktywny udział w pracach Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (ZPNSP), a później Związku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP) przeciwstawiając się rosnącym wpływom sanacji. Publikowała liczne artykuły w piśmie związkowym „Głos Nauczycielski”. Jako członek Wydziału Pedagogicznego ZNP, pracowała nad szerzeniem postępowej myśli pedagogicznej w szeregach nauczycielskich. Wykładała psychologię wychowawczą na seminariach organizowanych specjalnie dla utworzonego w r. 1924 przez Wydział Pedagogiczny – Studium Pracy Kulturalnej. Podczas II Kongresu Pedagogicznego ZNP w r. 1931 wygłosiła referat Współczesne kierunki psychologii i ich znaczenie dla pedagogiki („II Kongres Pedagogiczny ZNP w Wilnie od 4–8 lipca 1931”, W. 1932 s. 32–47 i w osobnej odbitce, W. 1932). Przygotowywała poradniki ułatwiające samokształcenie; m. in. wydała Nauki pedagogiczne. Wskazówki metodyczne dla samouków (W. 1923). Ważną funkcję w tym zakresie spełniało też wydawane przez Zarząd Główny (ZG) ZPNSP, a redagowane przez L-ą od listopada 1923 pismo „Praca Szkolna” (bezpłatny dodatek do „Głosu Nauczycielskiego”) do współpracy z którym przyciągnęła wielu wybitnych pedagogów i sama publikowała w nim liczne artykuły. Z jej inspiracji pismo wystąpiło w r. 1931 z inicjatywą opracowania charakterystyk regionalnych dziecka wiejskiego. W wyniku prac nadesłanych na konkurs ukazała się w r. 1934 redagowana przez nią praca zbiorowa „Dziecko wsi polskiej”. W r. 1932 L., nie godząc się z metodami działania J. Smulikowskiego i innych działaczy sanacyjnych w ZNP, ustąpiła ze stanowiska redaktora. Od t. r. działała w Tow. Oświaty Demokratycznej „Nowe Tory”. Za pracę pedagogiczną odznaczona została w r. 1938 Złotym Krzyżem Zasługi.
W latach okupacji niemieckiej wykładała L. od r. 1941 na tajnych kompletach WWP i Pedagogium. Utrzymywała serdeczny kontakt ze słuchaczami pochodzenia żydowskiego, udzielała im wielokrotnie pomocy i schronienia. Przeżycia związane z tragiczną śmiercią męża w r. 1942 osłabiły jej aktywność, przerwała pracę naukową, kontynuowała jedynie wykłady do wakacji 1944 r. Po wyzwoleniu objęła 24 VI 1945 katedrę psychologii wychowawczej w utworzonym na bazie oddziału WWP – Uniwersytecie Łódzkim. W rok później została mianowana profesorem nadzwycz. psychologii pedagogicznej na Wydziale Humanistycznym tegoż uniwersytetu. Równocześnie kierowała Zakładem Psychologii Pedagogicznej do r. 1953, kiedy to ze względu na stan zdrowia i wiek zwolniono ją z pełnienia tych obowiązków. W tym okresie – oprócz artykułów w pismach fachowych – ukazały się dwie jej publikacje – Psychologia wychowawcza, Skrót wykładów wygłoszonych na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Łódzkiego (Ł. 1946) i Wskazówki w samokształceniu i w samouctwie dla kandydatów na nauczycieli (Kat. 1946) oraz wznowienia niektórych prac z okresu międzywojennego. Od kwietnia 1945 r. była wiceprzewodniczącą Łódzkiego Tow. Psychologicznego i organizatorem prowadzonej przez nie akcji odczytowej dla rodziców. W r. 1948 została powołana na członka korespondenta Łódzkiego Tow. Naukowego. Zmarła 14 III 1955 w Łodzi, pochowana na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Pośmiertnie odznaczona Krzyżem Komandorskim Odrodzenia Polski. Pozostawiła córkę Krystynę Selmowiczową (ur. 1911).
Jagoda Z., Jarowiecki J., Uryga Z., Bibliografia metodyki nauczania języka polskiego 1918–1939, W. 1963; Karbowiak A., Bibliografia pedagogiczna, Lw.–W. 1920; Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; Skarżyńska J., Bibliografia oświaty pozaszkolnej (1900–1928), W. 1929; Pieter J., Słownik psychologiczny, Wr.–W.–Kr. 1963; – Brodowska H., Z dziejów kształcenia pracowników społeczno-oświatowych 1925–1952, Zesz. Nauk. Uniw. Łódz. S. I. Nauki Human.-Społ. Z. 10, Ł. 1958; Czajkowski S., „Praca Szkolna” (1922–1950), w: „Ruch Pedagog.” 1965 z. 5/6 (analiza pracy L-owej jako redaktorki „Pracy Szkolnej”); Czerniewski W., M. L.-L. (2 XI 1878 – 14 III 1955), „Ruch Pedagog.” 1965 nr 5/6 s. 98–100; Gąsiorowska N., Wspomnienie pośmiertne o M. L.-L-ej, „Głos Nauczycielski” 1955 nr 31/2 (fot.); Jankowska A., M. L., Nauki Human.-Społ., Z. 1, Ł. 1955 s. 153–4 (fot.); taż, Zgon wybitnego pedagoga i zasłużonej działaczki demokratycznej, „Problemy” 1955 nr 7 s. 488–9 (fot.); Skubała-Tokarska Z., Społeczna rola Wolnej Wszechnicy Polskiej, W. 1967; Szczechura T., Związek Nauczycielstwa Polskiego, Zarys dziejów 1919–1939, W. 1957; Trębaczkiewicz S., M. L.-L. 1878–1955, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1966 nr 2 s. 204–8 (fot.); tenże, M. L.-L. (2 XI 1878 – 14 III 1955), „Życie Szkoły Wyższej” 1955 nr 6 s. 134–5; – Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminariów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych, Pod red. Z. Zagórowskiego, W. 1924–6 I–II; Wolna Wszechnica Polska. Plan wykładów i zajęć [nast.] Skład osobowy i spis wykładów 1929/30–1938/9; – „Łódz. Express Ilustr.” 1955 nr 64 (nekrologi); – Arch. Uniw. Pozn. Zakł. Hist. Wych.: Galińska E., Działalność pedagogiczna M. L.-L-ej (1969 mszp. pracy magisterskiej); – Informacje córki Krystyny Selmowiczowej.
Alicja Pacholczykowa